Aşılar Neden Önemlidir?
Hazırlayanlar:
Uzm. Dr. Hüray Kök*, Prof. Dr. Gülbin Gökçay**
*İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü Sosyal Pediatri Anabilim Dalı Sosyal Pediatri Doktora Programı
** İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü Sosyal Pediatri Anabilim Dalı Başkanı
Aşılar, dünyada milyonlarca çocuğun ölmesini ya da sakat kalmasını engellemektedir. Dünyada hastalıkların önlenmesindeki en önemli halk sağlığı girişimi olarak kabul edilen aşılar, uzun yıllar süren çalışmalar sonucunda geliştirilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), UNİCEF gibi uluslararası kuruluşların da onay ve önerisi doğrultusunda dünyada her yıl milyonlarca çocuk güvenle aşılanmaktadır. DSÖ verilerine göre, aşılar sayesinde çok ağır bir hastalık olan çiçek hastalığı 1980 yılı itibari ile dünya üzerinden kökü kazınmıştır. Son olarak Ekim 2019’da DSÖ çocuk felcine sebep olan virüsün üç alt tipinden ikisinin de dünyada tamamen yok edildiğini açıklamıştır.
Doğumdan itibaren bebeklerin bağışıklık sistemi vücuda yabancı olan, antijen diye adlandırılan etkenlere karşı ‘antikor’ adı verilen savunucu proteinler üretir. Bu mekanizma çoğunlukla yeterince hızlı işlemez ve bu sürede hastalık yapıcı etken vücutta çoğalarak hastalık belirtilerinin ortaya çıkmasına neden olur. Ancak bir yandan da bu antijene karşı bağışıklık sistemi bir hafıza oluşturur ve ilerleyen dönemde tekrar aynı antijen ile karşılaşırsa önceden tanıdığı bu antijeni hatırlar. Bu kez çok daha hızlı bir şekilde savunma mekanizmasını çalıştırır. İkinci ve daha sonraki karşılaşmalarda hastalığın belirtileri ortaya çıkmadan etken ortadan kaldırılmış olur. Aşılar geliştirilirken de bu mekanizmanın işleyişi temel alınır. Yani vücuda hastalığa sebep olabilecek bir etken (antijen) verilerek bağışıklık sistemini uyarmak ve bu etkene karşı hafıza oluşturmak amaçlanır. Aşılar ile vücuda verilen antijenler hastalığa sebep olan mikroorganizmaların zayıflatılmış veya tamamen öldürülmüş şekilleridir. Bu sayede bir yandan yeterli antikor oluşumu sağlanırken diğer yandan hastalık ortaya çıkmamış olur. Zaman zaman aşı sonrası hastalık belirtileri görülse de bu durum geçicidir.
Aşılar güvenlidir. Diğer tüm ilaçlar gibi aşıların da yan etkileri olabilir ancak bunlar 2-3 gün içerisinde kendiliğinden geçer. Ateş, huzursuzluk, aşının yapıldığı yerde ağrı gibi yan etkiler aşıların etkinliği düşünüldüğünde göz ardı edilebilecek boyuttadır. Bununla birlikte aşı sonrası görülen hastalık belirtileri geçicidir. Aşıların kendisi hastalığa sebep olmaz ve uzun dönemde beklenmedik problemlere yol açmaz. Kızamık aşısı ile otizm arasında bir bağlantı olduğu tartışmasını başlatan Wakefield ve arkadaşlarının yazdığı makale, kullanılan verilerin bazılarının sahte olmasının anlaşılmasının ardından yayından kaldırılmış, Wakefield’ın görev yetkisi ise elinden alınmıştır. Sonrasında ise aşılar ile otizm arasında bir bağlantı olmadığını gösteren birçok bilimsel çalışma yayınlanmıştır. Aşıların içinde bulunan alüminyum ve tiyomersal gibi maddeler günümüzde birçok aşıda artık bulunmamaktadır. Bulunanlar da ise çok az miktarlardadır ve Dünya Sağlık Örgütü denetiminde 10 yılı aşkın bir süredir yürütülen çalışmalar sonucunda herhangi bir soruna yol açmadıkları gösterilmiştir.
Ergenlik ve erişkin yaş grubu aşılamaları ile hastalık etkenlerinin taşınması azaltılabilmektedir. Örneğin üreme çağında olan kadınların aşılanması sonucu oluşan antikorlar, anne karnında iken bebeğe de geçerek, bebeğin belli bir süre o etkene karşı korunmasını sağlamaktadır. Bu korunma süresi her etken için farklıdır. Bu nedenle çocukluk çağı aşılarının uygulanma zamanları uzun süren bilimsel araştırmalar sonucunda bu süreler göz önüne alınarak belirlenmektedir.
Çocukluk çağında yapılan aşılar toplumsal korunmayı da sağlamaktadır. Yapılan bilimsel çalışmalar sonucunda belirlenen oranlarda aşılama, hastalık etkeninin bulaşmasını ve yayılmasını da önlemektedir. Kısacası aşılanma ile hem bireysel hem de toplumsal sağlık elde edilir.
Aşı ile hem hedef alınan hastalıktan korunma sağlanır hem de o hastalığın veya hastalık etkeninin sebep olduğu ikincil sağlık sorunlarına karşı koruma sağlanır. Bunun en iyi örneği hepatit B ve insan papilloma virus (human papilloma virüs-HPV) aşısıdır. Hepatit B enfeksiyonu özellikle erken yaşta geçirilirse uzun dönemde karaciğer kanserine sebep olabilmektedir, insan papilloma virüs ise rahim ağzı kanserinin önemli bir nedenidir. Aşı ile hepatit B enfeksiyonu önlenerek uzun dönemde karaciğer kanserine karşı da korunma sağlanmış olur ve HPV aşısı sonrası rahim ağzı kanserine karşı %90 korunma sağlanmaktadır.
Günümüzün önemli sorunlarından biri olan antibiyotik direnci konusunda da aşıların ikincil kazanımlarından bahsedilebilir. Pnömokok aşısı ile zatürre ve menenjit gibi yayılımcı pnömokok enfeksiyonlarının görülme sıklığı azalmıştır. Bu sayede yüksek dozda ve geçiş etki alanına sahip antibiyotiklerin kullanım ihtiyacı da azalmaktadır.
Aşılama programları ile toplumsal kalkınmaya da katkı sağlanmış olur. Hastalıklar nedeniyle poliklinik, hastaneye yatış ve tedavi için harcanan maddi kaynaklar; aşıların geliştirilmesi ve uygulanması sırasında harcananla karşılaştırıldığında çok daha fazladır. Aynı zamanda hastalıkların kendisinin ve uzun dönem etkilerinin (hastalık yan etkisi, sakatlık, ölüm gibi) bireylerin ve dolayısı ile toplumun işgücünde azalmaya neden olması da toplumsal kalkınmayı olumsuz etkileyecektir.
Her toplum için belirlenen bağışıklama programları birbirinden faklıdır. Bunun nedeni hastalık etkenlerinin toplumlarda görülme sıklığının, uzun dönem etkilerinin ve aşılama sonrasında sağlanacak bireysel ve toplumsal koruyuculuğun değişmesidir. Ulusal bağışıklama programına dahil edilecek aşıların belirlenmesi uzun süreli ve geniş katılımlı bilimsel araştırmalar sonucunda elde edilmektedir.
Ülkemizde uygulanan ‘Genişletilmiş Bağışıklama Programı’ kapsamında hepatit B, hepatit A, difteri (kuşpalazı), boğmaca, tetanos (kazıklı humma), kızamık, kızamıkçık, kabakulak, verem, çocuk felci, suçiçeği, pnömokok ve hemophilus influenza tip b’ ye karşı aşılar bulunmaktadır. Ayrıca şiddetli ishale neden olan rotavirüs, yüksek oranda ölüm veya uzuv kaybı ile sonuçlanan enfeksiyonlara neden olan meningokok, rahim ağzı kanserine neden olabilen insan papilloma virüs (HPV) ve grip aşıları da ülkemizde mevcuttur.
DSÖ’nün açıkladığı, dünya genelinde sağlığı etkileyen 10 tehdit içinde aşı kararsızlığı da yer almaktadır. Son yıllarda kızamık vakalarında yaklaşık %30’luk bir artış saptanmıştır ve bu artışta aşı kararsızlığının etkisi yadsınamaz.
Aşılar bütüncül bir yaklaşımla ele alınacak olursa; birey ve toplum sağlığının önemli bir yapı taşıdır. Sağlıklı çocuklar, sağlıklı bir toplum, sağlıklı bir ekonomi, eşitsizliğin ve yoksulluğun olmadığı bir dünya için en basit ve kesin çözüm aşılamadır.
Kaynaklar
- Andre FE, Booy R, Bock HL et al. Bulletin of the World Health Organization, Vaccination greatly reduces disease, disability, death and inequity worldwide. 2008; 86(2)
- CDC, Vaccines and Immunizations, Basics and Common Questions: Why Are Childhood Vaccines So Important?.2018
https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/howvpd.htm - Chabot I, Goetghebeur MM, Gregoire J-P. The societal value of universal childhood vaccination. Vaccine. 2004 May 7;22(15-16):1992-2005
- TC Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Aşı Portalı, Genel Bilgiler. https://asi.saglik.gov.tr/genel-bilgiler.html erişim tarihi:26.11.2019
- UNICEF. Alarming global surge of measles cases a growing threat to children, 2019 https://www.unicef.org/press-releases/alarming-global-surge-measles-cases-growing-threat-children-unicef-0
- Wakefield AJ, Murch SH, Anthony A, Linnell J, Casson DM, Malik M, et al. RETRACTED: Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children, The Lancet 1998. 351(9103) DOI:https://doi.org/10.1016/S0140-6736(97)11096-0
- World Health Organization. Cervical cancer, human papillomavirus (HPV), and HPV vaccines – Key points for policy-makers and health professionals. 2007
- World Health Organization. News-room; Two out of three wild poliovirus strains eradicated. 2019
https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/two-out-of-three-wild-poliovirus-strains-eradicated - World Health Organization, Ten threats to global health in 2019. 2019 https://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019
- Yüksel GH, Topuzoğlu A. Aşı Redlerinin Artması ve Aşı Karşıtlığını Etkileyen Faktörler. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi. 2019;4(244-258).
